مدیریت آزمایشگاه
معاونت غذا و دارو
«دستورالعمل پذیرش نمونه»
نکات کلی
– برگه ارسال نمونه باید دارای شماره نامه و تاریخ روز تحویل نمونه به آزمایشگاه باشد.
– در برگه ارسال نمونه هدف از انجام نمونه برداری باید قید گردد.
– کلیه مشخصات نمونه (محل نمونه گیری، آدرس، علت نمونه برداری، شکل ارسال نمونه، موارد شکایت و مسمومیت) در برگه ارسال نمونه باید کامل و دقیق درج شود.
– با هر برگه ارسال نمونه تنها یک نمونه پذیرش می شود.
– نام کامل نمونه، مخصوصا نمونه های بسته بندی شده (کارخانه ای) باید درج شود.
– تاریخ تولید، تاریخ انقضا، سری ساخت و پروانه ساخت نمونه کامل و دقیق درج شود.
– منظور از قابلیت مصرف، انجام کلیه آزمون ها (شیمی و میکروب) بر اساس مراجع مربوطه می باشد. در صورت درخواست فقط یک مورد یا فقط یک آزمون، نوع آزمون مربوطه درج شود.
– درصورت تفاوت تاریخ نمونه برداری و تاریخ نامه حتما باید تاریخ نمونه برداری نیز ذکر گردد.
– در برگه ارسال نمونه تعداد نمونه های ارسالی قید گردد.
– برگه ارسال نمونه حتما باید دارای مهر و امضا مدیر شبکه بهداشت و یا معاونت غذا و دارو مربوطه باشد.
– برگه ارسال نمونه باید با خط خوانا و بدون خط خوردگی تحویل داده شود.
– در صورت ارسال نمونه های مشکوک به مسمومیت، گزارش کامل آن باید به پیوست همراه نمونه به آزمایشگاه ارسال گردد.
– بدلیل اینکه نمونه های مشکوک به مسمومیت باید سریع و در همان روز آزمایش شوند، قبل از ارسال نمونه جهت اطلاع و هماهنگی های لازم با آزمایشگاه تماس گرفته شود.
– پذیرش نمونه ها در روزهای کاری (شنبه تا چهارشنبه) از ساعت ۸ صبح الی ۱۳ بعدازظهر انجام می شود.
– نمونه های شیمی در تمام روزهای کاری و نمونه های میکروبی همه روزه به غیر از چهارشنبه پذیرش می شود.
– نمونه هایی که تاریخ انقضاء کمتر از ۶ روز دارند در روزهای شنبه و یکشنبه در آزمایشگاه پذیرش می شوند.
– در ارسال نمونه به آزمایشگاه به تاریخ انقضا آن توجه شود.
– کلیه نمونه های ارسال شده به آزمایشگاه جهت انجام آزمون باید دارای تاریخ تولید، انقضا، پروانه ساخت و خصوصا سری ساخت یکسان باشند.
– در صورت نمونه برداری از نمونه های دارای مشخصات بهداشتی که در اوزان بالا در سطح عرضه وجود دارند، حتما باید نام کامل نمونه و واحد تولیدی، تاریخ تولید و انقضاء، پروانه ساخت در فرم ارسال نمونه درج شود و در صورت امکان برچسب آن به ارسال نمونه ضمیمه گردد.
– از برچسب مناسب یا جوهر مخصوص برای نوشتن روی شیشه ها استفاده شود بطوریکه پاک نگردد.
– نمونه نان و رومال در طرح حذف جوش شیرین فقط روزهای چهارشنبه پذیرش می شود.
– آزمایشگاه از پذیرش نمونه بدون حضور کارشناس مرکز مربوطه معذور است.
– در مورد نمونه های نان حتما محل دقیق نمونه گیری (شهر یا روستا) ذکر شود.
– نمونه های آرایشی و بهداشتی حتما باید با بسته بندی خود ارسال گردند.
– تمامی نمونه های دارای پروانه ساخت ارسالی برای بخش شیمی که فاقد استاندارد ملی باشند، باید با برگه آنالیز یا پروانه ساخت معتبر تحویل داده شود.
– در صورت ارسال نمونه های شکایتی، برگه توقیف قانونی نمونه و یا برگه دادگاه باید به پیوست همراه نمونه به آزمایشگاه ارسال شود. انجام این نمونه ها در اولویت می باشد.
– در ضمیمه شماره ۱ جدول ماندگاری نمونه (فاصله زمانی بین تاریخ ارسال نمونه و پاسخ) برای نمونه های متفاوت آورده شده است.
– در هنگام نمونه برداری قوانین ماده ۱۱ حتما مورد بررسی قرار گیرد. در ضمیمه شماره ۲ اهم موارد مربوط به ماده ۱۱ آورده شده است.
– در صورت عدم رعایت هر یک از قوانین ماده ۱۱ بر روی بسته بندی نمونه ارسالی، آزمایشگاه مجاز است نمونه را بدون انجام آزمون مردود اعلام نماید.
– در ضمیمه شماره ۳ لیست آزمون هایی که بخش های مختلف آزمایشگاه توانایی انجام آن را دارند به تفکیک آورده شده است.
– با توجه به محدودیت امکانات و پرسنل، آزمایشگاه مجاز است حداکثر به تعداد دو برابر نمونه های عدم انطباق هر مرکز در ماههای گذشته اقدام به اخذ نمونه جدید از هر مرکز نماید.
– آمار عدم انطباق هر مرکز در پایان هر سه ماه و تعداد نمونه های پذیرش شده از آن مرکز در سه ماهه آینده در انتهای هر فصل به معاونت محترم بهداشتی و شبکه های بهداشت ارائه می شود.
– شبکه های بهداشت باید وجوه ذکر شده در گزارش آزمون را اخذ کرده، فیش های پرداختی را به شکل مستمر و منظم به آزمایشگاه ارائه دهند.
– بدیهی است آزمایشگاه بدلیل عدم رعایت هر یک از آیتم های فوق از پذیرش نمونه معذور می باشد.
مراجع آزمون ها
۱- بر اساس استانداردهای ملی ایران
– نمونه های کارخانه ای دارای پروانه ساخت، پروانه بهره برداری، تاریخ تولید و انقضاء که دارای استاندارد می باشند، براساس استاندارهای ملی موجود مورد آزمون قرار می گیرند.
۲- بر اساس دستورالعمل و ضوابط اداره کل نظارت بر مواد غذایی، آرایشی- بهداشتی
– نمونه های غیر کارخانه ای که در سطح عرضه تولید شده و فاقد مشخصات بهداشتی می باشند و یا نمونه های کارخانه ای که برای آنها استانداردی تدوین نشده است بر اساس دستورالعمل و ضوابط اداره کل نظارت بر مواد غذایی، آرایشی- بهداشتی مورد آزمون قرار می گیرند.
۳- نظر کارشناسی
– در صورت عدم وجود استاندارد ملی و یا دستورالعمل و ضابطه اداره کل نظارت، نمونه ها با نظر کارشناسی (برگرفته از برگه آنالیز یا پروانه ساخت نمونه های کارخانه ای مشابه، برگه آنالیز نمونه های وارداتی، یا با استفاده از دستورالعمل های داخلی آزمایشگاه برگرفته از مراجع معتبر و مقالات) مورد آزمون قرار می گیرد.
بخش میکروب شناسی
نکات کلی
– نمونه هایی که جهت آزمون های میکروبی به آزمایشگاه ارسال می شود باید در شرایط استریل (همراه داشتن چراغ الکلی و …) و در شیشه های استریل نمونه برداری شوند. نمونه برداری باید به نحوی انجام شود تا آلودگی ثانوی از فرد نمونه گیر، وسایل نمونه گیری و یا محیط به نمونه وارد نشود.
– نمونه های فاسد شدنی و نمونه های فریزری جهت آزمون میکروبی حتما باید در یخدان در مجاورت یخ سریعا به آزمایشگاه انتقال داده شوند.
– انتخاب نمونه باید هدفمند و از مواد غذایی با احتمال آلودگی بالا بر اساس احتمال وجود باکتری های بیماری زا در مواد غذایی باشد.
– کلیه نمونه های فله باید در شیشه استریل نمونه برداری شود. نمونه شیرینی در جعبه فاقد شناسه نظارت و پروانه ساخت و یا سالاد و بستنی در ظروف یکبار مصرف و ….. پذیرفته نمی شود.
– ماده اولیه غذاها (خمیر زولبیا و بامیه، گوشت آماده کباب و … ) پذیرش نمی شود. مواد غذایی پخته شده همانطور که در دسترس مصرف کننده قرار می گیرد نمونه برداری شود.
– در هر شیشه استریل (بدلیل تفاوت در آزمایش) باید یک نوع نمونه وجود داشته باشد.
– نوع خامه (شیرین شده- ترش- پاستوریزه …) حتما باید ذکر شود.
– در نمونه برداری از شربت ها و سس ها حتما از دست ساز بودن و یا کارخانه ای بودن آن ها باید اطمینان حاصل شود.
– نمونه های شیر موز، شیر بستنی، شیر نارگیل، و …. بصورت فله مجاز به تولید نیستند و طبق دستورالعمل پذیرفته نمی شوند.
– تست بررسی میزان آفلاتوکسین و باقیمانده مواد ضد میکروبی در انواع شیر در آزمایشگاه انجام می شود.
– نمونه های شیر پاستوریزه (مدارس و یارانه) در روزهای شنبه و یکشنبه قبل از ساعت ۱۲ ظهر تحویل گرفته می شود. قبل از ارسال این نمونه ها هماهنگی لازم با آزمایشگاه باید صورت گیرد.
– در صورت نمونه برداری پنیر و خیارشور از حلب، نمونه بایستی در شیشه استریل به همراه آب برداشته شود و مشخصات بهداشتی بطور کامل ذکر گردد.
– برخی از نمونه ها مانند انواع روغن، جوش شیرین، نمک، وانیلین با منشا غیر طبیعی و مواد ضد عفونی کننده آزمون میکروبی ندارند.
نحوه انتقال
– نمونه های فاسد شدنی حتما در مجاورت یخ در یخدان به آزمایشگاه منتقل گردد.
– شیشه های استریل نباید شکسته و یا ترک خورده باشند.
– بعد از اخذ نمونه، درب شیشه تا هنگام تحویل به آزمایشگاه نباید باز شود.
– نمونه های مایع نمونه برداری شده نباید از شیشه ها بیرون ریخته شده باشند.
– کلیه نمونه های کارخانه ای با توجه به شرایط نگهداری مندرج بر روی بسته بندی باید به آزمایشگاه ارسال شود.
– بسته بندی نمونه ها نباید باز شده یا دارای شکاف باشد.
میزان نمونه گیری
– برای اکثر نمونه های احتیاج به ۳۵ -۳۰ گرم نمونه جهت آزمون، ۳۵-۳۰ گرم جهت شاهد و ۳۵-۳۰ گرم جهت تکرار آزمون می باشد.
– برای انجام آزمون کامل سالاد های فصل به ۱۲۰ گرم نمونه احتیاج می باشد.
– در انجام آزمون انگل در مورد سالاد ها به ١۰۰ گرم نمونه جداگانه علاوه بر ۱۲۰ گرم روتین احتیاج است. در ضمن سالاد برای آزمون انگل باید بدون سس باشد.
– جهت آزمون میکروبی نمونه های کارخانه ای، از هر نمونه باید سه عدد (جهت آزمون، شاهد و تکرار) به آزمایشگاه منتقل شود.
– نمونه های کارخانه ای که در اوزان کم وجود دارند با احتساب ۳۵- ۳۰ گرم نمونه، ۳۵- ۳۰ گرم شاهد و ۳۵- ۳۰ گرم تکرار به آزمایشگاه ارسال گردد.
– بدلیل انجام آزمون در دماهای مختلف برای شیر استریل به چهار نمونه و برای انواع کنسروها به پنج نمونه احتیاج می باشد.
– در مورد نمونه آب های بسته بندی و عرقیات به ۵/۴ لیتر نمونه احتیاج می باشد. (۵/۱ لیتر جهت آزمون، ۵/۱ لیتر جهت شاهد و ۵/۱ لیترجهت تکرار)
– جهت نمونه برداری از کالباس در صورت عدم امکان برداشتن یک رول کامل، از کالباس در شرایط استریل در شیشه استریل نمونه برداری شود. و مشخصات بسته بندی بطور کامل ذکر گردد و یا از رول های کوچکتر نمونه گیری شود.
– جهت نمونه برداری از سوسیس حتما شش قطعه پشت سرهم بدون برش باید به آزمایشگاه تحویل داده شود و مشخصات بسته بندی بطور کامل ذکر گردد.
بخش شیمی
آزمون های شیمی با توجه به نوع نمونه در چهار بخش زیر انجام می پذیرد:
– شیمی مواد غذایی
– شیمی آرایشی- بهداشتی
– شیمی بسته بندی
– آنالیز دستگاهی
نکات کلی
– نمونه برداری باید هدفمند وجهت دار باشد.
– استفاده از شیشه استریل برای نمونه های میکروبی الزامی می باشد و برای نمونه های شیمی با توجه به هزینه گزاف استریلیزاسیون لزومی به نمونه برداری در شرایط استریل (به عنوان مثال نمونه شیرینی جهت آزمون رنگ) نیست.
– نمونه نان از نظر قلیائیت و میزان نمک بررسی می شود.
– دقت شود نان بربری با رومالی که به طور جداگانه آورده می شود یکی باشد.
– جوش شیرین در خمیر نان بدلیل اینکه باید قبل از ۲۴ ساعت بعد از تهیه آزمایش شود، تا قبل از ساعت ۱۰ صبح چهارشنبه پذیرفته می شود.
– نمونه ماست فله در ظرفی که به مشتری عرضه می شود پذیرفته می شود.
– در مورد نمونه های ماست فله در صورت وجود لیبل میزان درصد چربی با لیبل مربوطه مقایسه شده و میزان درصد چربی، اسیدیته و نمک، فقط گزارش می شوند.
– نمونه زولبیا- بامیه از نظر میزان پراکسید و وجود رنگ حائز اهمیت می باشند. برای تعیین میزان پراکسید، نمونه برداری از روغن پخت انجام شود.
– درب نمونه هایی که در شیشه نمونه گیری می شود، باید کاملا محکم بسته شود.
– قبل از ارسال نمونه شیر پاستوریزه (مدارس) هماهنگی لازم با آزمایشگاه صورت گیرد.
– نمک به صورت فله پذیرش نمی شود.
– نمک های بدون ید از نظر میزان ید نمونه برداری نشود.
– بدلیل نداشتن استاندارد در نمونه هایی مانند آب زرشک، قره قورت، سوهان عسلی، و … برگه آنالیز کارخانه باید همراه نمونه ارسال شود.
– نمونه مقواهای برش خورده و جعبه شیرینی حتما باید همراه با درب ارسال گردد.
– با توجه به محدودیت آزمون های راه اندازی شده در بخش آرایشی- بهداشتی و بسته بندی نمونه برداری برطبق لیست آزمون های اعلام شده این دو بخش صورت پذیرد در غیر این صورت جهت ارسال نمونه جدید به آزمایشگاه هماهنگی لازم با کارشناس مسئول بخش صورت پذیرد.
– نمونه های وارداتی بسته بندی و آرایشی- بهداشتی حتما باید دارای برگه آنالیز، تاریخ تولید، تاریخ انقضا، سری ساخت و مشخصات فیزیکی- شیمیایی باشند.
– به دلیل کامل نشدن تجهیزات بخش بسته بندی در حال حاضر انجام آزمون های نمونه گرانول پلیمر امکان پذیر نمی باشد.
– آزمایشگاه توانایی انجام آزمون تشخیص کیفی رنگ ها بر روی کلیه مواد غذایی را دارد. استفاده از رنگ های صناعی و سنتتیک در نمونه های سنتی و فاقد پروانه ساخت ممنوع است. اینگونه نمونه ها بایستی فاقد رنگ های سنتتیک زیر باشند:
– کارمیوزین ( رنگ قرمز) Carmoisin
– پونسیو ۴R ( رنگ قرمز) Ponceau 4R
– بریلیانت بلو ( رنگ آبی) Brilliant Blue
– کویئنولین یلو ( رنگ زرد) Quinoline Yellow
– سان ست یلو ( رنگ نارنجی) Sunset Yellow
– ایندیگوتین یا ایندیگوکارمین (رنگ آبی) Indigo Carmine
– آلووارد ( رنگ قرمز) Allura Red
– تارترازین (رنگ زرد) Tartrazine
نحوه انتقال
– کلیه نمونه ها بسته به طبیعت و خواص فیزیکی آنها نمونه برداری و در شرایط مناسب و بهداشتی در اسرع وقت به آزمایشگاه تحویل گردد.
– نمونه های کارخانه ای باید با توجه به شرایط نگهداری مندرج به روی بسته بندی به آزمایشگاه ارسال شوند.
– بسته بندی نمونه ها نباید باز شده، یا دارای شکاف باشند.
میزان نمونه گیری
– جهت آزمون شیمی در هر بخش، معمولا از هر نمونه باید سه عدد (جهت آزمون، شاهد و تکرار) به آزمایشگاه منتقل شود. لازم به توضیح مجدد است هر یک از چهار بخش ذکر شده در آزمایشگاه شیمی برای انجام آزمون احتیاج به سه
عدد نمونه مجزا دارند. همچنین ممکن است برای نمونه های کارخانه ای بعلت وزن و یا حجم پایین نمونه، نیاز به تعداد بالاتری نمونه شاهد باشد.
– نمونه های مایع کمتر از ۵۰۰ میلی لیتر و نمونه های جامد کمتر از ۵۰۰ گرم نمونه برداری نشود.
– برای نمونه های نان لواش و تافتون به سه قرص نان و برای نان بربری به دو قرص نان احتیاج می باشد.
– نمونه ماست فله باید در دو ظرف مجزا به آزمایشگاه ارسال شود.
– برای انجام نمونه شیر استریل به پنج نمونه احتیاج می باشد.
– جهت انجام آزمون های بسته بندی بر روی نمونه های قوطی حتما به شش نمونه نیاز است.
– جهت انجام آزمون های آرایشی و بهداشتی از نمونه هایی که دارای حجم کم می باشند مانند رژلب، مداد چشم، ریمل و … به تعداد شش نمونه به آزمایشگاه ارسال شود.
– نمونه های فیلم و کاغذ و مقوا باید حداقل به میزان طول یک متر و عرض ۲۰ سانتی متر به آزمایشگاه ارسال گردد.
– نمونه پلیمر های قالب گیری شده باید حداقل به تعداد ۱۰ عدد به آزمایشگاه ارسال گردد.